عبارت بهداشت مادر و کودک ( MCH ) به مراقبت های بارداری لازم جهت ارتقاء، پیشگیری، درمان و باز توانی مادر و کودک اطلاق می شود. یکی از زمینه های فرعی این مراقبت ها، مراقبت های بهداشتی دوران بارداری است که با هدف القاء بارداری سالم و کاستن از ابتلا به بیماری ها و مرگ و میر دوران بارداری، زایمان و شیرخوارگی کودک انجام می گیرند. هدف نهایی این خدمات، حفظ سلامتی مادر و کودک در تمام دوران زندگیست.

مراقبت های پیش از زایمان، جهت به سلامت به پایان رساندن دوران بارداری، طرح ریزی شده اند. تشخیص عوارض بارداری و موارد پر خطر، پیشگیری از این موارد، به حداقل رساندن اضطراب و ترس همراه زایمان، کاهش میزان ابتلا و مرگ و میر در کودک و مادر، آموزش اصول مراقبتی، تغذیه، بهداشت فردی و نیز بهسازی محیط برای مادر، از اجزاء اختصاصی این برنامه می باشند.

از اصول مهم مراقبت های این دوران، معاینات روتین و منظم پیش از زایمان هستند. دفعات و فواصل معاینه ها، برحسب برنامۀ خاص هر کشور متفاوت است. یک برنامۀ استاندارد برای ویزیت های دوران بارداری، ماهی یکبار از هفتۀ 0 تا 32، هر دو هفته یکبار از هفتۀ 32 تا 36 و پس از آن معاینۀ هفتگی تا زمان ختم حاملگی است. بر حسب شرایط مادر و علایم خطر احتمالی، می توان دفعات معاینه را افزایش داد. در نخستین ویزیت، معاینۀ بالینی کامل بیمار و بررسی دقیق سوابق بهداشتی وی صورت می پذیرد. ضمن اینکه تست هایی شامل آزمایش خون ( شمارش سلولی و تعیین مقدار هموگلوبین )، تعیین گروه خونی و Rh، آزمایش کامل و کشت ادرار، تعیین قند خون، آزمایش VDRL ( برای تشخیص سیفلیس )، تیتر آنتی بادی ضد سرخجه، HBsAg ( آنتی ژن هپاتیت B )، پاپ اسمیر و در صورت لزوم، رادیوگرافی از قفسۀ سینه درخواست و انجام می گیرند. آزمایشات ذکر شده، حداقل یک نوبت دیگر و تعیین میزان هموگلوبین خون، حداقل 2 بار دیگر در طی بارداری تکرار می شوند. انجام سونوگرافی در زمان حاملگی، 2 بار مورد نیاز است. در هریک از ویزیت ها، مقدار افزایش وزن و فشار خون مادر چک شده و معاینۀ شکمی به عمل می آید. در طی معاینات، دستورات و توصیه های تکمیلی تغذیه ای و مراقبت های فردی به بیمار داده شده و در صورت نیاز، برای دریافت خدمات لازم، ارجاع داده می شود. حین مراقبت های پیش از زایمان، باید مادرانی را که جزء گروه پر مخاطره محسوب می گردند، شناسایی نمود.

این موارد عبارتند از : زایمان اول در سن بالای 35 یا زیر 16 سال، شروع بارداری با وزن زیر 45 کیلوگرم یا قد زیر 140 سانتی متر، خونریزی پیش از زایمان و تهدید به سقط، کم خونی، پره اکلامپسی و اکلامپسی، وضعیت غیر عادی جنین ( نمایش بریچ، عرضی، ... ) دوقلویی یا چند قلویی، سابقۀ مرده زایی و مرگ داخل رحمی، چندزاهای مسن، سابقۀ زایمان زودرس قبلی، بارداری همراه بابیماری های عمومی مانند بیماری قلبی، کلیوی، دیابت، سل و ... ، مصرف دخانیات و مشروبات الکلی، تغذیۀ نا مطلوب، طولانی شدن بارداری و غیره.

در هر بارداری، روزانه 300 کیلوکالری انرژی بیش از میزان عادی متابولیسم، مورد نیاز است که در دوران شیردهی به حدود 500 کیلوکالری می رسد. در یک زن سالم و عادی، به طور متوسط 12-9 کیلوگرم اضافه وزن در دوران بارداری وجود دارد که تنها یک سوم آن متعلق به جنین است. افزایش وزن در دوران حاملگی باید به طور تدریجی صورت گیرد. ( حدوداً 5/1 کیلوگرم در ماه در سه ماهۀ دوم و سوم ). یک رژیم غذایی متعادل و استاندارد، برای مقابله با نیازهای فزایندۀ مادر در دوران بارداری و شیردهی، دارای بیشترین اهمیت است. استفاده از شیر، ماست، پنیر، گوشت، تخم مرغ، انواع غلات، سبزیجات و میوه های تازه توصیه می شود.در اوایل بارداری، تعداد زیادی از مادران به عوارض گوارشی مانند تهوع، استفراغ و کم اشتهایی دچارند. باید به مادر باردار آموخت که این دوران زود گذر است و می توان با صبوری آنرا پشت سر گذاشت. بین 6-4 ماهگی، رشد جنین سریع تر از قبل بوده و با بر طرف شدن بی اشتهایی و تهوع مادر، احتیاج به مواد غذایی مناسب افزایش می یابد. در ماههای آخر بارداری بین 7 تا 9 ماهگی، رشد جنین باز هم سرعت بیشتری می یابد و مادر باید تغذیۀ خود را به گونه ای ترتیب دهد که هم رشد جنین به خوبی تامین شده و هم اندوختۀ کافی برای شیردهی موفق آینده تامین گردد. مصرف روزانۀ هر 4 گروه غذایی (گروه لبنیات، گوشت، نان و غلات، سبزی ها و میوه ها ) به همراه نمک ید دار، آهن و اسید فولیک ضروریست. همچنین مادر باید علیه سایر کمبودهای احتمالی به ویژه پروتئین، ویتامینA ، D و کلسیم محافظت شود.

از سایر توصیه های مفید، رعایت بهداشت فردی، قدم زدن، استفاده از هوای آزاد و نور مستقیم آفتاب و پرهیز از کار سخت و سنگین بدنی است. ورزش معمول و متوسط در دوران بارداری منعی ندارد. 8 ساعت خواب در شبانه روز و فواصل 2-1 ساعتۀ استراحت در طی کار روزانه، نیاز بدن را تامین می کند. از مسافرت های طولانی مدت، به خصوص مسافرت هوایی در اواخر حاملگی باید اجتناب شود. در زمان بارداری، باید حتی الامکان از رفتن به محل های شلوغ و مکان های آلوده پرهیز و از تماس با افراد مبتلا به بیماری های عفونی و واگیردار دوری نمود. مادر باردار باید در این دوران سیگار کشیدن را ترک نماید. مصرف سیگار به دلیل انقباض عروق رحمی توسط نیکوتین، نارسایی جفتی و تولد نوزاد کم وزن را به دنبال دارد. مادران باردار نه تنها باید از مصرف سیگار خودداری نمایند، بلکه در جمعی که سیگار کشیده میشودنیزحضورنیابند.این نکته دردوران شیردهی نیز باید رعایت شود.

از مسائل مهم دوران بارداری، محدودیت های مصرف دارویی می باشد. امروزه 2-1% از موارد ناهنجاری های بارداری، ناشی از دارو یا محیط شیمیایی است. همیشه برای مصرف دارو باید با پزشک مشورت نموده و احتیاط های لازم را در مورد دوز و مدت مصرف با توجه به سن حاملگی رعایت کرد. یکسری از داروها به عنوان تراتوژن قطعی شناخته شده اند.داروهای ضد تشنج، ضد انعقاد، داروهای شیمی درمانی، تتراسایکلین، آندروژن، تالیدومید، لیتیوم، ایزوترتینوئین، الکل و ... از این گروهند. گروه دوم که اکثر داروها را در بر می گیرند، شامل داروهایی هستند که احتمال تراتوژن بودن در آنها وجود دارد. ولی چون اثرات سوء آنها قطعی نیست، با مصرف آنها توصیه به ختم حاملگی نمی شود. داروهای گروه سوم که فاقد تراتوژنیسیته می باشند عبارتند از : مسکن ها ( استامینوفن )، آنتی بیوتیکها ( پنی سیلین ها و سفالوسپورین ها )، داروهای ضد تهوع ( پرومتازین )، هپارین، ... .

هر چه وزن مولکولی یک دارو کمتر و حلالیت آن در چربی بیشتر باشد، راحت تر از جفت عبور می کند. خواص فیزیولوژیک جفت و عوامل تأثیر گذار بر جریان خون بین مادر و جنین نیز در انتقال دارو به جنین نقش دارند. بعضی داروها مانند پنی سیلین G، آمپی سیلین، دیازپام و ایندرال ظرف چند دقیقه بعد از تجویز به جنین می رسند. به طور کلی در اواخر بارداری میزان انتقال دارو به جنین افزایش می یابد. معمولاً دورۀ کلاسیک تشکیل ارگان های جنین در فاصلۀ 56-17 روزگی است. اتفاقات پیش از آن، یا منجر به سقط شده و یا بی اثر هستند. ولی بعد از این دوره، عوارض دارویی منجر به نقص در رشد و فیزیولوژی طبیعی می شوند.